Makaleler » » SIVI ALTIN KOLOSTRUM
- Kolostrum, doğumla beraber memeden sağılan son derece komplike bir salgıdır.
- Kolostrum (ağız sütü), normal süte göre 2 katı kuru madde, 3 katı mineral ve 5 katı protein içerdiği gibi yüksek oranda; vitaminler, enerji, büyüme faktörleri, hormonlar ve hastalıklardan korunmasına yardım eden bağışıklık maddelerine (IgG) sahiptir.
- Sığır kolostrumu, insan kolostrumunun optimal alternatifidir.
- İnsan kolostrumunda bütün türler için en yüksek miktarda laktoz bulunur.
- Sığır kolostrumu daha az laktoz, daha fazla protein içerir.
- İnsanlar, sağlık üzerindeki olağanüstü faydaları nedeniyle uzun yıllardır sığır kolostrumu tüketmektedir.
- Büyüme Faktörleri, Eksozomlar, Sitokinler, İmmünoglobulinler ve Vitaminler, hücre rejenerasyonunda önemli bir rol oynar.
- Yüksek Antioksidan İçeriği
- Kolostrum antikor seviyesi, sıradan sütten 100 kat daha yüksektir.
- Büyüme Faktörleri
- Kemik, kas, bağ, kıkırdak, sinir ve cilt dokularının büyümesi, gelişimi, fonksiyonu ve onarımını düzenler.
- Sitokinler
- Anti-inflamatuar ve rejeneratif aktiviteye sahip proteinler.
- Eksozomlar
- Hücreye özgü sitokin ve büyüme faktörleri gibi lipit, nükleik asit ve protein kargosunu taşıyan nano veziküllerdir.
- Sığır kolostrumunda üç çeşit immunoglobulin vardır; IgG, IgM ve IgA.
- Kolostrum %70-80 IgG, %10-15 IgM ve %10-15 IgA içerir.
- İmmunoglobulinlerin Görevleri
- Her Immunoglobulinin farklı bir görevi vardır. Kolostrumda ve serumda en çok bulunan ımmunoglobulin IgG’dir. IgG’nin birincil görevi istilacı patojenleri tespit etmek ve onları yok etmektir. Çünkü IgG’nin boyutu diğer immunoglobulinlere oranla daha küçüktür, bu yüzden vücudun diğer bölgelerine gidebilir. IgM ise septisemi durumunda ilk defans hattı olarak görev yapar. IgM büyük molekül olduğu için kanda kalarak istilacı bakterilere karşı koruma sağlar. IgA ise bağırsak gibi mukozal yüzeyleri korur. Bağırsak yüzeyine tutunarak patojenlerin tutunmasını ve hastalığa neden olmalarını engeller. 3 gün boyunca kolostrum beslemesi yapılması sayesinde bağırsak yüzeyine IgA’nın tutunmasını ve koruma sağlamasını teşvik edersiniz. Kolostrum yüksek miktarda IgG ve daha az miktarlarda IgM ve IgA içerir. Bu üç immunoglobulinde buzağının hasta olma şansını veya ölme riskini azaltma açısından çok önemli rol oynamaktadır. Ancak kolostrum beslemesinin ve içindeki immunoglobulinlerin buzağıyı korumak için gerekenlerden sadece bir tanesi olduğunu unutmamak gerekir. Düzgün besleme ve barınma koşulları buzağının sağlıklı olmasına yarayan diğer etkenlerdir. Bebek, çocuk, yetişkin ve geriatrik tüm insanlığın bağışıklık sistemini etkin bir biçimde koruyan kolosturumun sağlığımıza katkılarına şöyle değinelim:
- Bağışıklık:
- Güçlü bağışıklık artırıcı özellikleri ile kolostrum, antikorlar içerir ve çevresel mikroplara ve iç iltihaplanmalara karşı koruma sağlar. (Bu zararlı mikroorganizmaların yok edilmesine yardımcı olur!)
- Bağırsak Sağlığı:
- Kolostrumun sindirimi kolaydır ve bağırsakları gelecekteki enfeksiyon ve hastalıklara karşı koruyan koruyucu bir tabaka ile kaplamaya yardımcı olur. Aynı zamanda iyi bakterilerin büyümesini teşvik eder. • Sızdıran bir bağırsak astarını normal geçirgenlik seviyelerine geri getirebilir ve toksinlerin ve bağırsak mikroplarının kan dolaşımına hareketini azaltabilir.
- Besin Açısından Zengin Beslenme:
- “Super Food” sınıfı bir besindir.
- Vücut Düzenleme: Kolostrum, vücut ısısını, kan şekerini, metabolizmasını, akciğer ve damar fonksiyonlarını düzenler. • Kas ve bağ iyileşmesini destekler. • Yüksek düzeyde büyüme faktörleri ve antioksidanlar, kas iyileşmesini ve büyümesini desteklemek için bir güç merkezidir. • Vücudumuz sürekli yenilenir-kas, deri, kemik, beyin ve sinir dokusu yenilenmesi kanıtlanmıştır. •Sporcular için harika bir takviye. (bazı sporcular performanslarını iyileştirmek için kolostrum kullanmışlardır) İyileşme süresini kısaltır ve en yüksek performans seviyelerinde hastalıkları önler. •Vücudun alerjenlere karşı duyarsızlaşmasına yardımcı olur-önleyici, IgE ekspresyonunu baskılamaya yardımcı olarak alerjik reaksiyonları engeller. •Çoklu bağışıklık faktörleri ve doğal antibiyotikler bağışıklık sistemine güçlü destek sağlar. •Hastalığı önleyici antikorların üretimini aktive edin. •Kolostrumun neredeyse grip aşısı kadar daha etkili olduğu gösterilmiştir.
- Kolostrumun yapısı daha çok kanın yapısını andırmaktadır ve bu özelliğinden dolayı fizyolojik yönden önemi vardır.
- Kolostrum binlerce yıldır Ayurvedik şifaların odak noktası olmuştur. Geçmişte Ayurvedik hekimler ve ruhani liderler kolostrumun fiziksel ve ruhsal faydalarını belgelemişlerdir
- 20. yüzyılın başlarında bilim adamları doğumdan hemen sonra üretilen sütteki antikor seviyelerinin, doğumdan 72 saat sonra üretilen süttekinden çok daha fazla olduğunu tespit etmişlerdir. Sülfür içeren ilaçların ve antibiyotiklerin geliştirilmesinden önce de kolostrum, doğal bir antibiyotik olarak kullanılmıştır. İlk çocuk felci aşısını geliştiren fizikçi Albert Sabin kolostrumu modern tıpta ilk kullanan bilim adamlarındandı ve çocuk felci aşısında kullandığı antikorları da kolostrumdan ayrıştırmıştır
- Kolostrum bağışıklık arttırıcı özelliği, transfer faktörleri (TFS) olarak adlandırılan moleküllerinden kaynaklanmaktadır
- Son yıllarda yürütülen çalışmalarda inek kolostrumunun, kolostrumda bulunan immunglobulinlerin insan sindirim alanındaki sindirim enzimleri tarafından tahrip edilmesinden koruyan proteaz inhibitörlerini içerdiği saptanmıştır. Böylece bu immun-globulinler bir değişikliğe uğramadan bağırsaklara geçmekte, mukozal alana yapışmakta ve yararlı etkiler göstermektedir. Ayrıca bu özelliğinden dolayı inek kolostrumu Clostridium difficile ile ilişkili kolit ve diyarenin tedavisine ve önlenmesine yardımcı olma yeteneğini kaybetmemektedir
- Kolostrumun Özellikleri
- Kolostrum, diğer sütlere göre daha fazla kuru madde, yağ ve yağsız kuru madde, protein ve en önemlisi daha fazla immunoglobulin (Ig) konsantrasyonuna sahiptir (Anonymous, 2003; Selk, 2003; Waterman, 1998). Çizelge 1’de görüldüğü üzere, Ig konsantrasyonu üçüncü günden sonra minimuma inmektedir. Normal bir inek sütünde kuru madde oranı %12 civarında iken, bu oran kolostrumda %22-28 dolayındadır (Özhan ve ark., 2001; Selk, 2003). Buna karşın laktoz oranı, normal süttekinden daha düşüktür (Anonymous, 2003). Kolostrum, aynı zamanda vitamin A, D, E, B12 ve zengin bir mineral kaynağıdır (Kung, 2003).
- Çizelge 1. Kolostrumun İçeriğinin Normal Sütle Karşılaştırılması
- Kaynaklar: Foley ve Otterby (1978), Wattiaux ve Howard (1997), Kung (2003).
- Vücut sıcaklığının korunmasını sağlayan yağ ve şeker formundaki enerji kaynaklarını da içeren kolostrumda, Ig absorbsiyonunu kolaylaştıran protein zerrecikleri de bulunmaktadır (Selk, 2003; Quigley ve ark., 1995; Bouda ve ark., 1987). Çizelge 2’de kolostrum ve normal sütteki immunoglobulin fraksiyonlarının karşılaştırılması verilmiştir.
- Çizelge 2. Kolostrum ve Normal Sütte Immunoglobulin Konsantrasyonu
- Kaynak: Anonim (2011b)
- Kolostrum üzerine yapılan araştırmalarda öne çıkan en önemli fonksiyonel etki; doğal immun (bağışıklık) sistemini güçlendirmesinden kaynaklanmaktadır. Kolostrum bileşim açısından, protein, immunoglobulinler (Ig), protein olmayan azotlu maddeler, yağ, vitamin ve mineraller açısından diğer sütlere göre üstündür. Araştırmalarda çok sayıda bakteri ve virüse karşı antibakteriyel özellik gösteren kolostrumda, laktoferrin ve immunoglobulin G (IgG) önemli oranlarda yer almaktadır. Söz konusu protein fraksiyonları peynir suyu proteinlerinde bulunan önemli glikosilik proteinlerden olmaları nedeni ile önem taşımaktadır. Kolostrumda bulunan Immunoglobulin A’nın da normal sütteki değerinden 100 kat daha fazla olduğu bildirilmektedir. Ayrıca kolostrumda polimorfonükler lökositler ile makrofajlar da yer almaktadır.
- İnek kolostrumu, büyüme faktörleri ve esansiyel besin öğeleri gibi biyolojik aktif komponentler içermekte, ayrıca kolostrumda yüksek oranda bulunan sIgA immunoglobulinleri aracılığı ile virüslere (polivirus, infuenza A, herpes simplex gibi), E. coli, Salmonella spp. ve Streptococcus spp. gibi bakterilere karşı koruyucu etki göstermektedir. Konu ile ilgili olarak yapılan bir başka çalışmada; ağız yolu ile alınan inek kolostrumunun, dizanteri ve epidermis hastalığına neden olan Shigella flexneri üzerinde antibakteriyel etkili olduğu ve bu kolostrumun düzenli tüketilmesi neticesinde, bakterinin neden olduğu hastalıklara yakalanma riskinin azaldığı belirlenmiştir. Bunlara ilave olarak inek sütü immunoglobulinlerinin Helicobacter pylori üzerinde de bakterisidal etki yaptığı tespit edilmiştir (Çelikel ve ark, 2005).
- İmmunglobulinler inek kolostrumunda birincil aktif bileşenlerdir ve insanları da içine alan tüm memelilerde bulunurlar. İmmunglobulinler viral ve bakteriyel enfeksiyonların, alerjilerin hem tedavi hem de önlenmesinde üstün bir koruma sağlamaktadır. Kolostrumda IgA, IgD, IgE, IgG ve IgM olmak üzere 5 tip immunglobulin vardır. İnek kolostrumu en çok IgG’yi, az miktarda da IgA, IgD, IgE ve IgM içermektedir. Son günlerde bakteriler antibiyotiklere karşı gittikçe dirençli hale gelmekte, yeni virüslerden aşılar ile korunma zorlaşmaktadır. Ayrıca bakteriyel enfeksiyonlar, peptik ülser ve kalp rahatsızlığı gibi daha bir çok hastalıkla ilişkili olduğu bildirilmektedir (Visseren ve ark., 1999; Danesch ve ark., 1999; Strachan ve ark., 1999). Antikor olarak görev yapan başlıca immünoglobinler, IgG, IgA ve IgM’dir. Bütün bu immünoglobinler, vücudumuzu istila eden patojenik mikroplara karşı birbirleriyle koordineli olarak çalışırlar (Anonymous, 2011a).
- Büyüme faktörlerinin birincil etkileri, kemiği, kasları, sinirleri ve kıkırdağı inşa ederek, koruyarak ve onararak iyileştirme etkisini arttıran, yağ metabolizmasını stimüle eden, kan şeker seviyesini dengede koruyan, ruhsal durumu kontrol eden beyin kimyasallarının düzenlenmesine yardım eden bileşikleri içermektedir. Büyüme faktörleri ayrıca yaşlanma belirtilerinin yavaşlamasına yardımcı olmakta, kırışıklıkları azaltmakta ve derinin daha genç görülmesini sağlamaktadır. Çizelge 3’de kolostrum ve normal sütte bulunan bazı büyüme faktörlerinin düzeyleri görülmektedir (Pakkanen ve Aalto, 1997; Uruakpa ve ark, 2002). Temel görevleri hücrelerin, organların, sinirlerin, kasların ve dokuların büyümesi gelişimi ve olgunlaşmasını sağlamaktır. Büyüme faktörleri aynı zamanda vücudun hastalıklardan sonraki iyileşme periyodunda da önemli rol oynar (Anonymous, 2011a).
- Çizelge 3. Kolostrum ve Normal Sütte Büyüme Faktörleri Konsantrasyonu (µg l-1)
- Kaynak: Bayarer ve ark. (2006)
- İnek ve İnsan Kolostrumunun Özellikleri
- Anne sütüyle beslenme bebekler için ideal bir besin kaynağı olmakla birlikte en az 12 ay (tercihen daha uzun) boyunca devam etmesi gerekmektedir. Çizelge 3’de anne ve inek kolostrumların bileşimi verilmiştir. Yapılan araştırmalardan sonra, bilim adamları insan kolostrumuna güvenli bir alternatifin inek kolostrumu olduğunu bildirmektedirler. İnek kolostrumunda bulunan immun ve büyüme faktörleri hemen hemen insan kolostrumu ile aynı olup inek kolostrumunda immun faktörler 4 kat daha fazladır (Sandholm ve ark., 1980).
- Çizelge 4. İnek ve İnsan Kolostrumlarının Bileşenleri (Yüzde, %)
- Kaynak: Anonim, (2011b)
- Gıda ingradiyenti olarak /insan kolostrumu yerine inek kolostrumunun tercih edilmesi 4 önemli etmene dayanmaktadır. Öncelikle, kolostrum insanlara özgü değildir. Yani insanlarında içinde olduğu hemen hemen tüm memeliler tarafından üretilmekte ve yeni doğan yavrular güvenli bir şekilde tüketilmektedir. Özellikle, inek kolostrumunda bulunan immun ve büyüme faktörlerinin moleküler yapısı insan kolostrumuna çok benzemektedir.
- İkinci olarak, inek kolostrumundaki bazı faktörler, insan kolostrumuna göre daha yüksek düzeydedir. İnsan kolostrumu antibiyotiklere karşı dayanıklı birçok mikroorganizmaya karşı etkili olan IgG’yi sadece %2 oranında içerirken, inek kolostrumu %38 oranında içermektedir. Bu da mikroorganizmalarla savaşta antibiyotiklerin yetersiz kalması kolostrum kullanımının önemini ortaya çıkarmaktadır. Doğaldır ki, inek kolostrumu çocuklar ve yetişkinler için ideal bir gıda ingradiyenti olarak düşünülse de, bebekler için ilk tercih şüphesiz anne sütü ve kolostrumu olmalıdır.
- Üçüncü olarak inek kolostrumunun kalitesi kontrol edilebilmektedir. İnekler kontamine olmamış, yüksek kalitede kolostrum üretimine izin veren kontrollü koşullarda yetiştirilebilirler, izlenebilirler ve beslenebilirler. Optimal ürün sağlamak için toplama ve üretim işlemleri düzenlenebilmektedir.
- Dördüncü olarak, inek kolostrumu, insan midesindeki sindirim suyunun, kolostrumdaki immun ve büyüme faktörlerini yok etmesinden koruyan glikoprotein ve tripsin inhibitörleri olarak adlandırılan özel bileşikleri içermektedir. Söz konusu bu inhibitörler olmadan inek kolostrumunun insan vücudunda iyileştirici özelliği olanaksızdır (Davitson ve ark., 1989, Kiecolt-Glaser ve Glaser 1991, Tacket ve ark., 1992, Henderson ve Mitchell, 2000).
- İnsan kolostrumunun besin maddesi veya katkısı olarak kullanımının başka sorunları da vardır. Özellikle annelerden kolostrumun toplanmasında ahlaki ve etik karışıklıkların ortaya çıkmasından başka, kalite kontrol ile ilgili sorunlarda beraberinde gelmektedir. Ayrıca insan kolostrumunun kalitesini düzenlemenin bir yolu olmadığı için (örneğin annenin hamileliği boyunca sigara, alkol veya ilaç kullanması, HIV veya aktif tüberkülozun varlığı) her örneğin veya her vericinin test edilmesine ihtiyaç duyulmaktadır. Bütün bunları değerlendirildiğinde inek kolostrumunun daha uygun bir seçim olacağı görülmektedir (Bayarer ve ark., 2006).
- Gıdalar ile birlikte: Kefir, yoğurt ve protein içerikli gıda maddelerine kolostrum eklenebilir. Bu ürünler özellikle çocuklar, sporcular ve sürekli hareket halindeki kişiler arasında çok popülerdir (Bayarer ve ark, 2006).
- Sonuç
- Kolostrum kullanımınınsa olası sonuçlar şunlardır:
- Sağlıklı ve güçlü bir bağışıklık sistemi,
- Daha yumuşak deri ve azalmış kırışıklık,
- Kas yoğunluğunda artış,
- Egzersiz sırasında gelişmiş güç ve dayanıklılık,
- Daha fazla enerji,
- Mental uyanıklık ve pozitif ruh halleri,
- Yaralı dokunun hızlı iyileşmesi,
- Virüsler ve oto-immün hastalıkların karşı dayanıklılığı arttırma,
- Kardiyovasküler (kalp ve damar) fonksiyonu için destektir (Anonymous, 2006).
- Kolostrumun bileşimi normal süte oranla oldukça farklı olduğu için süt sanayinde kullanılmaz. Asitliğinin 10-15 SH olması ve çabuk pıhtılaşması nedeniyle teknolojiye uygun değil.
- Sonuç olarak; süt sanayi için önemi olmayan bu ürünün beslenmedeki önemi dikkat çekicidir. Fonksiyonel süt ürünlerinin elde edilmesinde ve yeni ürün formülasyonlarında bu ürün ana bileşen olarak kullanılmalıdır. Alternatif olarak yurt dışındaki benzerleri gibi insan, bebek ve hayvan yavrularının beslenmesi amacıyla çeşitli formlarda üretilmesi üzerinde durulmalıdır. Bu ürünün hasta ve sporcu diyetlerinin bir parçası olması sağlanmalıdır. Ülkemizde kolostrum sütünün değerlendirilmesi ve insan beslenmesine kazandırılması önem arz etmektedir.
- KAYNAKLAR
- ANONYMOUS, 2003, A Guide to Colostrum and Colostrum Management for Dairy Cows (www.usda. gov).
- ANONYMOUS, 2006, Is Colostrum Nature’s Antibody against Cancer? (colostrum.kulvis.com)
- ANONYMOUS, 2011 a, Kolostrum bilimi, (www.kolostrum.com.tr)
- ANONYMOUS, 2011b, Kolostrum (colostrum) ağız sütü nedir kolostrumun faydaları nelerdir? (www.herseyvar.info).
- BAYARER M., KARAGÖZLÜ C., AKBULUT N., 2006, İnsan beslenmesinde kolostrumun önemi ve kullanım olanakları , HR.Ü.Z.F.Dergisi.
- BOUDA, J.; JAGOS, P.; KLIMES, J.; MINKSOVA, E. ; JANAKOVA, V., 1987. Trypsin inhibitor activity in the colostrum of cows. Vet. Med. (Praha) 32(3):135-144
- ÇELİKEL N., KAVAS G., KINIK Ö.,2005, “Multifonksiyonel bir besin: ağız sütü (Kolostrum)”, Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Süt Teknolojisi Bölümü (www.dunyagida.com.tr)
- DAVIDSON G.P., DANIELS, E., NUNAN, H., MOORE, A.G., WHYTE, P.B.D., FRANKLIN, K., MCCLOUD, P.I. VE MOORE, D.J. 1989. Passi¬ve immunization of children with bovine colostrum containing antibodies to human rotavirus. Lancet, 23, 709-712.
- DANESCH,J., KORETH, J., YOUNGMANN, L., COLLİNS R., ARNOLD, J.R., BALARAJAN, Y., MCGEE, J. VE ROSKELL,D. 1999. Is Helicobacter pylori a factorin coronary atherosclerosis? J. Clin. Microbiol., 37(5), 1651.
- FOLEY, J.A.; OTTERBY, D.E., 1978. Availability, storage, treatment, composition andfeeding value of surplus colostrum: A review. J. Dairy Sci. 6:1033.
- HENDERSON, D.R. ve MICHELL, D. 2000 Colostrum. CNR Publications ISBN –9676514-0-9 Sedona , AZ, USA . pp54.
- KUNG, L., 2003. The importance of colostrum for calves (ag.udel.edu).
- KİECOLT-GLASER, J.K. VE GLASER, R. 1991. Stress and immune system: Human studies. In:
- KONAR A., 1998, Süt Teknolojisi, Çukurova Üniv. Z.F. Ofset Atölyesi, Adana
- MINTON B. L.,2009, “Colostrum Functions Like Human Growth Hormone to Reverse the Aging Process (www.naturalnews.com).
- ÖZHAN, M.; TÜZEMEN, N.; YANAR, M., 2001. Büyükbaş Hayvan Yetiştirme. Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları Ders Notu Yayın No:134, Erzurum.
- PAKKANEN, R. VE AALTO, J. 1997. Growth factor and antimicrobial factors of bovine colostrum. Int. Dairy Journal., 7, 285-297.
- STRACHAN, D.P., CARRİNGTON, D., MENDALL, A.M., BALLAM, L., MORRİS J.,BUTLAND, B.K., SWEETNAM, P.M., ELWOOD, P.C. VE WEST, R.R. 1999. Relation of Chlamydia pneumoniae serology to mortality and incidence of ischaemic heart disease over 13 years in the caerphilly prospective heart disease study. British Medical Journal, 318(7190), 1035-1039.
- SELK, G.E., 2003. Disease protection of baby calves. Division of Agricultural Sciencesand Natural Resources F-3358.
- SANDHOLM, M. ve HONKANEN-BUZALSKI, T. 1980. Colostral trypsin-inhibitor capacity in different animal species’. Acta Veterinaria Scandinavica, 20(4), 469-476.
- SEZGİN E. ve ark., 2007, Süt Teknolojisi, Ankara Üniv. Z.F. Ders Kitabı:513, Ankara
- URUAKPA, F.O., ISMOND, M.A.H. VE AKOBUNDU, E.N.T. 2002. Colostrum and its benefits: a review. Nutrition Research, 22, 755-767.
- TACKET, C.O., BİNİON, S.B., BOSTWİCK, E., LOSONSKY, G., ROY, M.J. VE EDELMAN, R. 1992. Efficacy of bovine milk immuno¬globulin concentrate in preventing illness
- TEKİNŞEN O.C., NİZAMLIOĞLU M., 2001, Süt Kimyası, S.Ü. Basımevi, Konya.
- VERACITY D. , 2005, Colostrum is a proven, effective immune system booster (www.naturalnews.com).
- VİSSEREN FL; ERKELENS DW,.1999. Atherosclerosis as an infectious disease. Ned Tijdschr Geneeskd,, 143(6), 291-295.
- WARNY, M., FATIMI, A., BOSTWICK, E.F., LAINE, C., LEBEL, F., LAMONT, J.T., POTHOULAKIS, C. VE KELLY, C.P. 1999. Bovine immuno¬globulin concentrate-Clostridim difficile retains C. difficile toxin neutralising acti¬vity after passage through the human stomach and small intestine. Gut, 44 (2), 212-217.
- WATTIAUX, A.M., HOWARD, T.W., 1997. Dairy Essentials. Babcock Institute for International Dairy Research and Development. WI 53706, USA.
- WATERMAN, D., 1998. Colostrum (www.moormans.com)
- QUIGLEY, J.D.; MARTIN , K.R.; DOWLEN, H.H., 1995. Concentrations of tyripsin inhibitor and immunoglobulins in colostrum of Jersey cows. J. Dairy Sci. 78:(7):1573-1572.
Yorumlar
Yorum / Soru ekleyebilmek için üye olmanız gerekmektedir.
